Zbigniew Masternak
Budyšin – hdźež rěč je modlitwa
Ćah do Budyšina jědźeše pomału, jako nochce tam dojěć. Krajina změni so njenapadnje – wot cunich łukow Delnjeje Łužicy na hórkate pola a města z twjerdymi, kamjentnymi elementami. Tu rěčachu Serbja hinašu rěč. Hornjoserbšćina – wótriša, bóle pregnantniša, hač by skerje zwólniwa była, so zakitować. Snadź je tuž tu dlěje přežiwił. Zalězech na małej staciji. Dešćik sypaše so na mój nachribjetnik, a plestrowany chódnik wjedźeše mje do směra centruma. Budyšin – to bě serbske mjeno tutoho města, kotrež so pódla němskeho Budyšina zjewi. Dwě realiće w jednym rumje. Dwě dopomnjence, kotrejž nochcetej so stajnje dótknyć. W centrumje města – Pětrowa cyrkej. Jenička w Němskej, kotřiž sej katolikojo a protestanća dźěla. Jako zastupich, bě prózdne. Jenož wothłós kročelow a wóń worucha, kotryž bě zdokonjał, kamjentne murje předobywać.
Ja sydnych so na jednu z ławkow. Myslach na rěč, kotraž so tu přez generacije w modlitwje rěčeše. Kaž kuzło. Kaž poslednja forma spjećowanja. Tam sym sotru Hanku zeznał – knježnu, kotraž dźěćom hornjoserbšćinu nawuči. Wona měješe šědźiwe włosy, fałdy na čole a hłós kaž rěčka w hórskim dole. „Rěč je wjace hač słowa“, wona praji. „Je to družina čuća. A hdyž přestanjemy, so tak čuć, budźemy Boha tež w cuzej rěči słyšeć. Wuchodźowachmy so zhromadnje po starym měsće. Powědaše mi wo serbskich basnikach, spěwach, kiž so při lěhwowym wohenju spěwaja, a dźěći, kiž so přeco husćišo prašeja: „K čemu to trjebamy?“ Wona ćežko zdychny. „Nimam wotmołwy. Ale ja dale wuwučuju. Snano budźe jedyn z nich jednoho dnja tež swójske dźěći wuwučować.“ Druhdy sej myslu, zo Bóh serbsce ke mni rěči. Nic přez wotkryća. Nic přez dźiwne znamjenja. Přez jednore wěcy. Kaž switanje nad hórku, kaž zwuk zwonow w Budyšinje. Kaž modlitwa, kotraž so při łožu staršeje žony šepta, kotraž je němčinu zabyła, ale na Wótčenaš dopomina.“
Ja so w małej wjesce narodźich, kotrejež mjeno běchu Němcy lěta dołho wopak wuprajili. Moja mać zaspěwa mi spanske spěwy hornjoserbsce, a mój nan wučeše mje Wótčenaš. W šuli smy jenož němsce rěčeli. Ale w cyrkwi... W cyrkwi so wšitko nawróći. Kóždy amen měješe hinaši słód. Jako by přitulnišo było. Jako běch 18 lět stary, mějach začuće, zo chcych do klóštra zastupić. Nic dla spektakularneho přetwara. Cyle jednorje – chcych słužić. A škitać, štož so zhubi. Tehdy njerozumjach, zo njeby moje powołanje jenož modlitwa, ale tež rěč była. Dźensa wěm: To jedne bjez tamneho nječini žadyn zmysł. Ja wuwučuju dźěći w jednej farskej šuli. Je mało z nich – druhdy pjeć w jednej rjadowni, druhdy tři. Ale kóždy z nich nosy potencial cyłeho naroda we sebi. Njepřinošuju jim jenož słowa, ale tež připosłuchanje. Přetož rěč je tež mjelčenje mjez słowami. Tuta ćišina, w kotrejž so zrozumjenje narodźi. Zda so, zo so mje něchtó praša: ‚Sotra, njeje to zhubjena wěc?‘ Potom so posměwknu a praju: „Je so Chrystus za dobyćom prašał, hdyž je křiž njesł?".
Nic wšitko, štož ma hódnotu, dyrbi dobyć. Druhdy dosaha, zo ma wobstatk. Wječor sedźu při woknje a modlu so róžowc. Wěm, zo to nichtó słyšeć njebudźe. Ale snano to tež trjeba njeje. Snano dosaha, zo njebjo to słyši. A hdyž njebjesa našu rěč rozumi, woznamjenja to, zo njejsmy hišće womjelknyli. Moje modlitwy su kaž latarnje. Snano budźe jednoho dnja něchtó w jeje swětle chodźić. Snano holca, kotraž dźensa hišće njewě, zo budźe za něšto lět poslednja, kotraž znaje spěw wo zrowastanjenju w Hornjej Łužicy. Wječor dźěch do kofejownje, w kotrejž so lokalni wuměłcy zhromadźichu. Hólcy, tróšku rebeliske, tróšku mučni. Rěčachu němsce, druhdy pak mjetachu tež łužiske słowa – kaž chcychu pruwować, hač něchtó hišće rozumi. Jedyn z nich, Micha – basnik, praji: - Moja rěč spi w kašćiku stareho pisanskeho blida; Wubudźu to kóžde ranje, ale druhdy njecha stanyć... Wón reprezentowaše narod, čejež słowa dyrbjachu so wšědnje krjepić, zo njebychu zwjadnyli.
Na kóncu je mi noticnu knižku zawostajił. - „Pisaš? Potom pisajće wo nami. Nic jako fenomen, ale jako čłowjek. Dokelž dawa. Trotzdem.“ Snano njebě to žana wšědna jězba. Snano bě to putniska jězba k rěči, kotraž hišće dycha – nic přez wótřerěčaki a socialne medije, ale přez šeptanje wowki, přez modlitwu w małej cyrkwi, přez baseń hólca, kotrehož nan jenož němsce rěčeše. A ja sej myslach: Snano je to najwěrne – ćicho znjesć, ale nic womjelknyć. - Njemóžu so dopomnić, hdy sym prěni raz baseń serbsce napisał - praji wón. - Snano bě, jako mój dźěd zemrě a moja wowka mjelčo ke mni rěčeše, kaž přez kurjawu. „Syno, moja Micha, ty wěš, zo tute słowo njezańdźe“ - „Ty wěš, zo tute słowo njezemrěje.“ Ja to tehdy njezrozumich. Ale sym tutu sadu napisał. A přińdźe wróćo. Womjelknychmy.
- Nimam žadyn problem z němčinu. Němčina je wonkowny swět – studij, dźěło, powěsće, běrow. Hornjoserbšćina je nutřkowny swět. Je, kaž by něchtó přez ćeńku škleńčanu sćěnu ke mni rěčał. Ja zrozumju. Ale dyrbju wobsahować, zo bych to słyšał. W Budyšinje smy žiwi na dwěmaj runinomaj. Na dróze – němsce, spěšnje, sylnje. Doma – serbsce, měrnje kaž čaj w pjećich rano. Wjetšina z naju staršeju je so hižo rozsudźiła: Komfort. Snano njeje to jeje wina. Snano njemějachu móc, přećiwo systemej wojować, kotryž tak činješe, jako njeby nam było. Spytam, nic wolić. Dopomnju so, kak so w zakładnej šuli dźěći smějachu, hdyž něšto serbsce prajach. Potom přestach rěčeć. Ale ja započach pisać. Pisam basnje, kotrež w kniharnjach ničo pytać nimaja. Pisam ze słowami, kotrež we wabjenju njesteja. Pisam, přetož hdyž přestanu, potom hasnje so swětło w małym, wažnym rumje. Wječor so w kofejowni zetkamy. Ja, Lena, Jurij a druhdy tež tući Němcy z Lipska, kotraž je so do našeje rěče zalubowała – wjace hač wjele z nas. Předčitamy sej teksty, zakliwamy politikarjow, pijemy tunje piwo a so přez swójsku zrudobu směja. Přetož to je naš stil – ironiske spjećowanje. Něchtó so mje njedawno wopraša, čehodla to wšitko činimy. Čehodla měli so do rěče dźeržeć, kotruž nichtó nimo nas njeznaje? Ja njewotmołwich. Ale myslach sej: Přetož hdyž přestanu, budu přestać, ja sam być. A hdyž přestanu, sam być – što potom zwostanje?
A potom sej myslach: Serbja so njezhubichu. Dźěštaj jenož hišće hłubšo. K woršće, kotraž dyrbi so kaž archeologa wuryć – kedźbliwje, z ponižnosću. Wone su kaž hlinjana skorpizna před tysac lětami – njewužiwaš ju kóždy dźeń, ale hdyž ju namakaš, nimaš dwěla na tym, zo něšto realne w rukomaj dźeržiš.
Zemja so dopomina. A dołhož znajmjeńša jedne dźěćo serbsce halo praji, dołhož basnik baseń pisa, dołhož něchtó – něhdźe – Wótče naš w tutej mrějacej rěči praji...
... Dołhož tutón narod hišće dycha.
Měr, ale wěrno.
Zbigniew Masternak
